Metafizyka czy ontologia?

Wstęp

Pytanie, które stanowi motyw przewodni niniejszej rozprawy, można albo zbagatelizować, albo też nadać mu znaczenie najważniejsze w sporze o rozumienie filozofii. Można zbagatelizować, twierdząc, że metafizyka i ontologia to jedno i to samo. Chodzi o te same nauki, które mają ten sam przedmiot, a różnią się tylko nazwami. Można też twierdzić, że owszem, różnią się, ale dlatego, że jedna z tych nauk jest nadrzędna (ontologia), a druga podrzędna (metafizyka), natomiast opozycji nie ma tu żadnej. Można wreszcie różnice wyostrzyć i to do tego stopnia, że między metafizyką a ontologia otworzy się przepaść nie do przekroczenia: jeśli metafizyka, to nie ontologia; jeśli ontologia, to nie metafizyka.

W sporze tym jest wiele elementów płynnych, zaczynając od samych nazw, które są neologizmami. Nazwa „metafizyka" pojawia się w I wieku przed Chr., a więc niejako po trzech wiekach od napisania Metafizyki przez Arystotelesa, z kolei nazwa „ontologia" jeszcze później, bo dopiero w wieku XVII. Gdy powstała nazwa „metafizyka" (choć w języku greckim jako nazwa złożona: ,,τά μετά τά φυσικά" [ta meta ta physika]), nie było mowy o ontologii, gdy zaś utworzono nazwę „ontologia", używano jej początkowo zamiennie z metafizyką.

Jest jasne, że sporu nie da się analizować, nie mówiąc już o propozycji rozstrzygnięć, na poziomie samych nazw. Trzeba zagłębić się w kontekst zarówno systemów filozoficznych, jak i historii podejścia do kluczowych problemów, w tym określenia przedmiotu filozofii - metafizyki - ontologii. Dopiero wtedy ujawniają się przeróżne niuanse, które pozwalają zobaczyć, jaka jest różnica między metafizyką i ontologia.

Choć zagadnienie to wydaje się być bardzo specjalistyczne, zwłaszcza w dzisiejszych czasach, gdy sama filozofia jest coraz mocniej spychana na kulturowy i naukowy margines, a cóż dopiero mówić o ontologii czy metafizyce, to jednak dla tych, którzy z różnych względów zajmują się filozofią, posiada ono wyjątkowe znaczenie. Cóż bowiem może być ważniejszego dla filozofii niż określenie jej przedmiotu, czyli tego, czego dotyczy, co ma tłumaczyć, wyjaśniać lub krytykować. Niezależnie od tego, jakie nurty pojawiły się w dziejach filozofii, sprawą kluczową jest przedmiot poznania, a w związku z tym również pytanie o to, skąd ten przedmiot się bierze i przy pomocy jakiej metody jest określany.

Zadając pytanie w sposób alternatywny: albo metafizyka, albo ontologia, chcemy spolaryzować odmienne podejście do przedmiotu filozoficznego wyjaśniania. Nie ma tu większego znaczenia fakt, że niektórzy autorzy tych różnic nie dostrzegają albo próbują je niwelować. Chodzi konkretnie o to, czy przedmiotem filozoficznego wyjaśniania jest rzeczywistość (zwana bytem), czy coś, co jest określane inaczej, jak np. pojęcie bytu, byt możliwy, a nawet przedmiot. W tym punkcie rozgrywa się najistotniejszy spór o filozofię, niezależnie od tego, w jaki sposób zwolennicy takiej lub innej koncepcji uzasadniają - czasem w sposób intelektualnie bardzo wyrafinowany - swoje poglądy.

 W niniejszej rozprawie pokażemy najpierw narodziny samej filozofii, a w jej ramach narodziny metafizyki. Już tu istotnie będą polaryzować się główne stanowiska, ale mimo wszystko należeć one będą ciągle do metafizyki. Następnie zobaczymy, w jaki sposób powstała ontologia, a więc w jakim kontekście filozoficznym, stanowiąc przedłużenie określonych nurtów, które wcześniej określane były mianem metafizyki. Powstanie ontologii, fazy jej rozwoju, a wreszcie zmierzch, to zagadnienia, które wymagają podejścia nie tylko analitycznego, ale również historycznego. Okazuje się bowiem, że od nowożytności historia filozofii wcale nie przebiega tak linearnie jakby wskazywały na to podręczniki do dziejów filozofii. Nie zawsze to, co pojawia się później, jest postępem i przekroczeniem wszystkiego, co było wcześniej. Czasem jest to wręcz nawiązanie do jednego z minionych nurtów, który brany jest jako reprezentatywny dla całej epoki. Tak było ze szkotyzmem, który w czasach nowożytnych utożsamiano po prostu ze scholastyką. A przecież nie tylko Jan Duns Szkot należał do scholastyki. Jednak nowo powstała ontologia stanowi kontynuację właśnie jego myśli.